برگهای تاریخ را ورق زده و به عقب برمی گردانم هر قدر هم که به گذشته بر می گردم کمتر جایی را پیدا می کنم که در آنجا نام و نشانی از تبریز نباشد و کمتر شهری را می شناسم که همانند این شهر هزاران بار تلخی حوادث روزگار را چشیده باشد و باز همچنان استوار و پابرجا برافراشته باشد. در این شهر نه تنها بناهای تاریخی بلکه راسته ها ، کوچه ها ، خیابانها و هر گوشه برای خود داستانی دارد شاید اگر گوشهایمان را تیزتر کنیم از پس غبار زمان نشسته بر ساختمانهای قدیمی شهرمان صدای گفتگوی افرادی که روزگاری در آنها زندگی می کردند را بشنویم . می توانیم از پس دیوارهای سفارتخانه ها صدای قهقهه کنسولهای خارجی، صدای چکمه های سربازانشان را بشنویم که آمده بودند آرزوهایشان را در خاک تبریز جامه عمل بپوشانند و منافعشان را از نزدیک دنبال کنند. کنسولگریها و سفارتخانه هایی که زمانی محل تجمع بیگانگان و پناهگاه شاهان و دست درازی و نفوذ آنان در امور شهر و کشورمان بودند. اما گویی این میهمانان ناخوانده نمی دانستند که تبریز بااینکه چندین بار توسط کشورهای مختلف اشغال شده است، هیچگاه زیر بیرق هیچ استعماری نرفته است.
شهر تبریز در دوره‌های مختلف تاریخ ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و سیاسی دارای ارزش و اهمیت خاصی بوده است. این شهر به دلیل قرار داشتن در مسیر راه بازرگانی جاده ابریشم و راههای ارتباطی به چین، عثمانی، اروپا و بغداد کانون مبادلات فرهنگی و اقتصادی با کشورهای همسایه بود . و با وقوع جنگ‌های ایران و روس اهمیت نظامی و سیاسی نیز یافت و نه تنها از طرف دولت ایران بلکه از سوی قدرتهای خارجی آن دوره یعنی انگلستان ، روسیه ، فرانسه و عثمانی مورد توجه خاص قرار گرفت.
کنسولگری انگلیس قدیمترین نمایندگی سیاسی دولت خارجی در تبریز بود که در محدوده بلوک امروزی پاساژ (کوچه پستخانه قدیم ) در کوچه زرگرباشی قرار داشت و فعالیت آن از سال ۱۲۵۲ آغاز شد. بلوک پاساژ در واقع قسمت شمالی محله میار میار را شامل می شد.
کنسولگری روسیه نیز، که کمی پس از این تاریخ فعالیت خود را آغاز کرد، در شمال بلوک امروزی پاساژ در کوچه کنسولگری قرار داشت . کنسولگری فرانسه نیز در همین کوچه تأسیس شد و کوچه مذکور به سبب وجود این سه کنسولگری ، به نام کوچه کنسولگری معروف شد .استقرار سه کنسولگری از چهار کنسولگری کشورهای خارجی دایر در تبریز همراه با رفت و آمد اتباع خارجی در این محل چنان حالتی به بلوک پاساژ داده بود که آن را پاریس کوچک می نامیدند. اما در پی دگرگونی شرایط ناشی از جنگ جهانی دوم و بازگشت اتباع خارجی به کشورهای خود ، اشغال آذربایجان و تبریز توسط ارتش شوروی و مهاجرت متجددین و تحصیل کرده های تبریز به تهران و وقایع مختلف دیگر اعتبار بلوک پاساژ از بین رفت.
در دهه های بعد از جنگ جهانی دوم هم در پی رویدادهای مربوط به ملی شدن صنعت نفت در زمان نخست وزیری دکتر مصدق کنسولگریهای انگلیس در تمام شهرهای ایران از جمله تبریز بعد از ۱۱۵ سال فعالیت در دی ماه ۱۳۳۰ رسما تعطیل شدند.
کنسولگری آمریکا در آخر محله لیلاوا در سال ۱۳۲۲ شمسی احداث شد. زمین این کنسولگری در تملک حاج علی اکبر دباغ بود که هنگام ورود متفقین به تبریز محل استقرار تانکها و زره پوشهای شوروی شد. این قطعه زمین بزرگ را مهندس اتریشی کارخانه چرمسازی خسروی به نام اینجار زیگموند به ۱۰ هزار تومان خرید و به باغی باصفا مبدل کرد و آمریکاییها این باغ را از مهندس اتریشی خریده و به کنسولگری تبدیل کردند. در سال ۱۳۵۷ مردم تبریز به رهبری شهید آیت الله قاضی طباطبایی به این کنسولگری هجوم آورده و آن را تصرف کردند و همزمان با تسخیر لانه جاسوسی آمریکا این مرکز سیاسی جاسوسی نیز به تصرف مبارزان انقلاب اسلامی در آمد.
بر اساس اس‍ن‍‍اد م‍وج‍ود ، ساختمان فعلی مرکز اس‍ن‍‍اد و ک‍ت‍‍اب‍خ‍‍ان‍ه ملی منطقه شمال غ‍رب کشور در تبریز در ح‍دود هشت دهه قبل ، محل کنسولگری کشور ع‍ر‌اق بوده و در ل‍ش‍ک‍رک‍ش‍‍ی های روسیه به آذربایجان نیز ش‍‍ا‌ه‍د درگ‍ی‍ر‌ی ها و ت‍ی‍ر‌ان‍د‌از‌ی هایی به خود بوده است.
همچنین کنسولگری ترکیه نیز در خیابان شریعتی جنوبی جنب خلیفه گری ارامنه قرار داشت که اکنون به کوی ولیعصر ،فلکه همافر منتقل شده است. در حال حاضر تنها کنسولگریهایی که در شهر تبریز وجود دارند کنسولگریهای ترکیه و جمهوری آذربایجان است که هر دو در کوی ولیعصر قرار دارند.
به گفته بهروز خاماچی؛ تاریخ نگار تبریزی و عضو شورای شهر، تبریز بعد از تهران بیشترین مقدار کنسولگریها را داشته است و این نشان دهنده اهمیت این شهر در دوره های مختلف تاریخی بوده است.
- نویسنده : مریم چرخ انداز
